Ode aan Mathilde Wibaut - Berdenis van Berlekom | Je idealen gaan veel verder dan enkel kiesrecht

Waarde Wibaut, Lieve Mathilde, 

In 1939 werd de Wibautstraat in Amsterdam een feit. Je zal het nog bewust meegemaakt hebben, je was toen 77 jaar. Florentinus Wibaut zelf, naar wie de straat vernoemd werd, was toen al drie jaar overleden. Ik ben benieuwd wat het voor je betekent heeft, die straat, of het een herinnering aan Floor levend hield, of je het een eerbetoon voor je echtgenoot vond, of misschien juist wel een hoop poeha om niks. Voor mij is het bestaan van de straat altijd een baken geweest van onze familiegeschiedenis. Niet wegens zijn schoonheid, lang werd de Wibautstraat de lelijkste straat van Amsterdam genoemd, maar wegens zijn bestaan. Het bestaan van de straat geeft (letterlijk) naam, zichtbaarheid en eer aan de geschiedenis. Er volgde ook een beeld van Florentinus, dat is geplaatst toen jij al overleden was, Mathilde, dat heb je niet meer meegemaakt. Op zijn geboortedag in 2019 mocht ik, als achterachterkleinkind van jullie, het standbeeld opnieuw openen, het beeld was op een nieuwe sokkel geplaatst en verrezen in de middenberm.

Veel socialisten zijn vandaag de dag nog steeds diep onder de indruk van de verdienste van Floor Wibaut, en in de speeches bij de opening memoreerden zij aan zijn daadkrachtige socialistische nalatenschap. Het was in dat jaar, 100 jaar na de invoering van het vrouwenkiesrecht, dat ik mij voor het eerst echt verdiepte in jou Mathilde. Als jouw achterachterkleindochter voel ik de verantwoordelijkheid om jouw verhaal te vertellen en jouw nalatenschap te eren, want jouw strijd is mijn strijd, en die strijd is nog steeds niet ten einde.

In een boek over Floor Wibaut staat dat jij niet in zijn schaduw leefde. Toch is er in de geschiedschrijving voor gekozen om nauwelijks aandacht te besteden aan jouw verhaal. Zoals wel vaker overigens, vandaar dit initiatief van het Amsterdam Museum en het schrijven van deze ode. Vrouwen zijn moedwillig uit de geschiedenis geschreven omdat mannen lange tijd bepaalden welke geschiedenis de geschiedschrijving haalde. Daarnaast hebben ze ook nooit de moeite genomen om naar vrouwen te luisteren en ze als gelijkwaardige mensen te beschouwen en dat heeft directe gevolgen voor vandaag de dag. Wanneer we de huidige verhalen niet tegen het licht gaan houden, houden we dezelfde simpele narratieven mede in stand. Wanneer we maar blijven herhalen dat vrouwen geen geschiedenis hebben geschreven omdat ze onbeduidend zijn, hoe kunnen vrouwen dan ooit serieus genomen worden. 

Er zijn vele voorbeelden die laten zien dat de collectieve herinneringen van geschiedenis versimpeld worden door maar één narratief aan te houden. En het schokkende is dat dit ongelijkheid, populisme en vernauwing van onze tolerantie teweegbrengt. 
Er werd na de Tweede Wereldoorlog besloten dat het nationaal verzet het narratief zou worden en niet dat Nederland het meest effectief van alle Europese landen had bijgedragen aan de joden deportatie. 
Nederland heeft nooit eerder een vrouwelijke premier gehad, terwijl er toch al vijf vrouwelijke premiers aan het roer hebben gestaan. Maar omdat dit over het Caribisch deel van het koninkrijk gaat, telt dit niet? 
En wat te denken van de 40 jaar strijd en toewijding die het heeft gekost voordat het vrouwenkiesrecht er kwam? 40 jaar! Zoals vrouwen zich zwijg- en deugdzaam diende te houden in die tijd, zo houden we meer dan 100 jaar later het verhaal van de vrouwenbeweging stil, door er nagenoeg geen aandacht aan te besteden in de geschiedenisboeken.
Als we enkel selectief vertellen, en de versimpelde verhalen eindeloos herhalen, herhalen, herhalen, dan worden die verhalen waar en vormen zij ons collectieve geheugen. Zolang we blijven leunen op incomplete verhalen, omdat we niet houden van complexiteiten, hoe willen we dan vooruitgang boeken?

De complexiteiten in jouw strijd zijn daarin een goed voorbeeld. Vaak wordt de eerste feministische golf platgeslagen tot een strijd voor vrouwenkiesrecht en recht op hoger onderwijs. En wordt de feministen van toen inmiddels verweten dat ze enkel oog hadden voor de vrouwen van stand. Dat is een direct gevolg van selectief vertellen, dit verhaal is de overlevering geworden. Dit verhaal heeft de meeste nadruk gekregen, omdat het (ook heden ten dage) nog altijd de mensen met macht zijn die het meeste kunnen bepalen wat de geschiedschrijving haalt en wat niet. 

Ik baal ervan dat ik je niet eerder kende, Mathilde. Jij was overtuigd socialist en radicaal feminist. Onlangs kreeg ik van mijn moeder verschillende pamfletten die tussen 1900-1928 zijn uitgegeven, naar aanleiding van redes die je hebt gehouden. Pamfletten waar het vuur van af spatte, met scherpe observaties en waar je heel duidelijk betoogde dat de strijd niet voorbij kon zijn, totdat iedereen dezelfde rechten had. Je zette je voornamelijk in voor de rechten van vrouwelijke arbeiders, (de proletarische vrouw) dat zij recht hadden op onderwijs, goed betaald werk en bovenal stemrecht. 
Je sluit je in 1895 aan bij de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (opgericht door Wilhelmina Drucker in 1894 en daarna versterkt door Aletta Jacobs) en in 1897 bij de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP). 

In je eigen woorden kom je er gaandeweg achter dat strijd die de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht voert, enkel een strijd is voor de elite, die geen oog heeft voor de arbeiders. Zo beschrijf je de strijd die “door de vrouwen der bourgeoisie gevoerd werd als een strijd om zogenaamd dames kiesrecht en meer en meer tegelijkertijd gebruikt als een afweerschild tegen het Algemeen Kiesrecht, als een rem tegen de voorwaarts strevende arbeidersklasse.” Je vervolgt: “Het ging om een grondwetswijziging, om het beruchte artikel 80, dat de arbeiders en de vrouwen van het kiesrecht uitsloot. De vrouwen wilden het woord „mannelijk” schrappen, de arbeiders het woord: „welvaart”. Maar de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht hechtte alleen aan den eersten eisch. De welstandseisch mocht volgens haar gerust geldig blijven.”
Voor jou en je mede socialisten voldoende reden om vast te houden aan je idealen en de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht de rug toe te keren in 1899 en de strijd voor kiesrecht voor iedereen via de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs voort te zetten.

Je idealen gaan veel verder dan enkel kiesrecht. Je wees onder andere op het belang van economische zelfstandigheid van vrouwen – met recht op gelijke beloning en betaald werk – en je doorzag dat het kapitalisme het onbetaalde werk van vrouwen thuis uitbuit. Cruciaal vond je de zelfbeschikking van vrouwen in keuzes rondom het moederschap. Wanneer en hoeveel kinderen een vrouw wilde krijgen was aan haar. En dat gold ook voor ongehuwde moeders. Ik heb gesmuld van jullie proefverloving inclusief anticonceptie, waarin jullie de ruimte hebben genomen om elkaar echt goed te leren kennen alvorens te trouwen. Zodat wanneer het huwelijk volgde er een overtuigend ja-woord was, omdat je wist wat je aan elkaar had, zowel in bed, als aan tafel, als in gedachtegoed. Ik hoop ten zeerste dat jij in gelijkwaardigheid hebt genoten van de seksuele vrijheid die jullie buiten het huwelijk om aanmoedigden in jullie boek ‘wordend huwelijk’. 

Jouw boek ‘Herinneringen', dat je schreef kort voor je overlijden, is uitgegeven in 1976 door de rooie vrouwen van de PvdA. Memoires over de socialistische vrouwenbeweging oftewel de ‘Strijd voor Bevrijding’. Bevrijding van kapitalistische en seksuele overheersing. Je eindigt dit boek met de vraag: “Is de strijd thans in 1952 volstreden?”

Ik denk dat ik je het beste kan eren door samen met jou te ontleden waar we grote missers hebben gemaakt. Want zoals jij in 1952 jezelf kon afvragen of de strijd thans volstreden was, zo kan ik je vertellen dat in het jaar 2025, waarin we vieren dat Amsterdam 750 jaar bestaat, er nog altijd van alles te strijden is. De kansen ongelijkheid voor iedereen die afwijkt van de norm (witte heteroseksuele cisgender mannen) is immer daar. 
Ik las laatst een passage van Bell Hooks, hoogleraar, en radicaal socialiste en feministe uit Amerika, geboren in 1952, die me veel inzicht gaf rondom het verkrijgen van het vrouwenkiesrecht. De definitie die zij hanteert van feminisme, is de perfecte tool voor het ontleden van jouw strijd. hooks definitie van feminisme is als volgt: ‘feminisme is een beweging die een einde moet maken aan seksisme, seksistische uitbuiting en onderdrukking.’ Seksisme benadeelt of discrimineert iemand op basis van zijn of haar sekse. Voortkomend uit de definitie van hooks, betekent dit dat feminisme niet anti man is, (er zijn nog altijd mensen die dat geloven) maar iedereen -zowel mannen als vrouwen- aanspoort om anti-seksistisch te zijn in denken en handelen. Dit is  een behoorlijke uitdaging, omdat iedereen opgroeit in een wereld waar seksistisch denken en handelen onbewust vanzelfsprekend is. En om dat te keren is het onvoldoende om niet-seksistisch te zijn, het is nodig om anti-seksistisch te zijn.

Als we nu teruggaan naar het verkrijgen van het vrouwenkiesrecht in 1919, dan kunnen we lezen dat jij toen al voorvoelde dat er iets niet klopte. “En plotseling, haast onopgemerkt, werd onze eis ingewilligd. Het was zo wonderlijk gegaan, alsof men met ontzaglijke inspanning een prachtig schip heeft uitgerust om de wijde zee te bevaren, en men onverwachts dit schip ziet binnengeloodst in troebel, stilstaand water.” Dit is wat je schrijft in je memoires over het tot stand komen van het vrouwenkiesrecht. Je geeft woorden aan een besluit wat ogenschijnlijk blasé genomen is. Een vooruitziende blik. Want met het verwerven van het vrouwenkiesrecht kwam er een eind aan een 40 jaar volhardende strijd. 
Echter… de angel van seksistisch denken werd hier niet verwijderd. Sterker nog, de reden dat het kiesrecht voor vrouwen er kwam, was om vrouwen even voor het karretje te spannen. Na de laatste dag van de Eerste Wereldoorlog in november 1918 riep Pieter Jelles Troelstra, SDAP voorman, de arbeidersrevolutie uit. De zittende politiek, bang voor communistische strijders, reageerde door versneld toe te stemmen met het vrouwenkiesrecht. Vrouwen zouden niet snel revolutionair zijn (wat lachwekkend is, gezien hun eerdere angst dat vrouwen te emotioneel zouden zijn om te stemmen). Vrouwen werden domweg ingezet als pion ten behoeve van de belangen van mannen.

Bezien door de definitie van hooks wordt hier duidelijk dat het nooit de bedoeling was om vrouwen daadwerkelijk als gelijken te gaan zien. Als volwaardig en ze daarom gelijke rechten te geven. Nee, de vooroordelen over vrouwen vormden zelfs de basis voor gelijk stemrecht, en dat kan je moeilijk anti-seksistisch noemen. En omdat de angel er toen niet uitgehaald werd, en vrouwenrechten werden toegekend met onzuivere redenen, betekende dit niet enkel vooruitgang (verkrijging van rechten), maar gaf het een extra harde terugslag.

En veel heb je daar nog van meegemaakt. Hoe het vrouwen onmogelijk werd gemaakt om betaald te werken middels allerlei koninklijke besluiten en andere fratsen, terwijl niemand zich bekommerde om de arbeidersvrouwen. Hoe de politiek wél geld vrijmaakte voor de oprichting van hoger onderwijs voor jongens, maar voor de meiden dat geld door de gemeenschap zelf maar opgehoest moest worden. Enzovoorts.
Ik kan nu kiezen voor een romantische blik op wat er allemaal mogelijk is geworden de afgelopen 100 jaar. Dat is behoorlijk indrukwekkend. Vrouwen bekleden tegenwoordig topposities in bedrijfsleven en de politiek, hebben toegang tot onderwijs, hebben seks voor het huwelijk en rechten die ooit ondenkbaar waren. Maar jij, Mathilde, wist dat ware gelijkheid niet alleen gaat om de zichtbare overwinningen. Het gaat om de rechten en waardigheid van alle vrouwen, niet slechts een bevoorrechte enkeling. De prijs van ongelijkheid wordt nog altijd betaald door vrouwen, vooral de armste en meest kwetsbare en vaak vrouwen van kleur. De Global Care Chain zorgt ervoor dat vrouwen in armoede het ongewaardeerde werk doen van degenen die aan de top staan. Vandaag de dag dragen vrouwen nog steeds de last van onzichtbare onderdrukking.

En telkens zijn er weer nieuwe schandalen die mensen verrassen en verontwaardiging oproepen. Terwijl het niet zo verrassend is. We leven in een witte racistische kapitalistische patriarchale samenleving (om met de woorden van bell hooks te spreken) en als we niks doen aan de wortels van dit systeem, de angel daar niet uithalen, dan zou het ons niet moeten verbazen dat er giftige metalen gevonden worden in tampons. Of dat er meer baby’s sterven rondom de geboorte bij vrouwen van kleur. Dat vrouwen en jonge meiden seksuele intimidatie meemaken op straat, op werk en in het openbaar vervoer. Dat er elke acht dagen een vrouw vermoord wordt in de relationele sfeer en dat dit nauwelijks de krant haalt.

Hoe anders was het geweest als vrouwen destijds echt gelijkwaardig waren geacht bij het toekennen van het vrouwenkiesrecht. Dat er toentertijd (en nu) echt geluisterd werd naar wat vrouwen te zeggen hadden. Stel je eens voor Mathilde dat er opvolging gegeven was aan jouw woorden toen je bepleitte: ’dat er arbeidstijdverkorting moest komen voor mannen, opdat zij konden deelnemen aan huishouden, opvoeding en verzorging van kinderen.’ 

Helaas zijn het vooral vrouwen geweest die strijd hebben geleverd de afgelopen eeuw en hebben mannen niet ingezien wat zij allemaal te winnen hebben door te kijken naar de privileges die vrouwen ten goede komen. Want omdat vrouwen enkel als minderwaardig bekeken worden, hebben mannen niet door gehad dat ook hen rechten geweigerd zijn. Zo was het exact 100 jaar na de invoering van het vrouwenkiesrecht dat mannen pas een verruiming kregen van drie dagen in het geboorteverlof. Drie dagen extra voor een band met je baby! Drie dagen! Na een eeuw van emancipatie, heeft de man nog niet door dat ook hij baat heeft bij emanciperen.

De kansen die er zijn blijven liggen door de angel er niet uit te halen bij het verkrijgen van het vrouwenkiesrecht. Alleen met anti-seksistisch denken, kunnen we de discriminatie zien die op basis van sekse vandaag de dag nog altijd bestaat. En dat dat twee kanten op werkt. Dat enkel toe bewegen naar een mannelijke norm zorgt dat de rijkdom van al die andere perspectieven vergeten wordt. 
Toen Floor Wibaut eens in Middelburg op de trein naar Amsterdam stond te wachten en daar een zakenrelatie tegenkwam, begroette die relatie hem met: ‘u reist zeker derde klas.’ Floor antwoordde: ‘Nee natuurlijk niet, u heeft niets van het socialisme begrepen: wij streven ernaar om iedereen eerste klas te laten reizen.’ Oftewel, geen stap omlaag voor Floor en de zijnen, maar werken aan een toekomst waarin iedereen dezelfde privileges ten deel vallen. De fout van Floor, en daarmee van de norm, is om alles buiten de norm als een stap omlaag te definiëren. Want Floor, belangrijk gevierd socialist, herkende zijn eigen kleinkinderen niet als hij ze op straat tegenkwam. Vertel mij dat dat de winst is van de norm zijn en of hij niet meer winst had gehaald uit het echt luisteren naar jouw woorden, Mathilde. Dat het een gemis is als je je kinderen alleen op zondags treft, omdat je als man geacht wordt je identiteit te halen uit betaald werk.

Mathilde, jouw visie en strijd zijn nog steeds nodig. We kunnen niet tevreden zijn met slechts oppervlakkige vooruitgang. We moeten blijven vechten voor een wereld waarin vrouwen niet alleen gelijke rechten hebben op papier, maar ook in hun dagelijkse leven. Een wereld waarin vaders tijd krijgen voor de zorg van hun kinderen en zo de lusten en zingeving ervaren. Waarin de onzichtbare last van onbetaald werk gelijkelijk verdeeld wordt, en waarin ieder mens veilig en gezond kan leven.

Want het maakt de geschiedenis en de verhalen zoveel gelaagder, zoveel complexer als alle perspectieven meegenomen worden en daar zit rijkdom. Vandaag de dag druipt het testosteron nog van de muren, 86% van de straatnamen in Amsterdam zijn namen van mannen. Het ontbreekt nog te vaak aan visie en financiële ambitie van de gemeente. Want wederom, om het verhaal van de vrouwen goed te kunnen vertellen, moeten we anno nu leunen op onbetaalde arbeid om die verhalen op te pennen. Ironisch vind je niet?  Willen we vrouwen en hun geschiedenis zichtbaar maken, voor het maatschappelijk besef en om de representatie van vrouwen te vergroten, dan is de publieke ruimte een sterk middel. Niet enkel een museum, hoe goed het initiatief ook is.

Wie we eren zegt iets over welke verhalen we belangrijk vinden om te vertellen. De geschiedenis is niet alleen geschreven door mannen, maar de geschiedenisboeken en straatnamen doen anders geloven. En de mannen die geschiedenis konden schrijven deden dat bij gratie van hun partner, want zonder onbetaald werk van vrouwen is er geen mogelijkheid op betaald werk. 
Om iemand lovenswaardig te vinden moeten we iemand kennen. Nu is alleen de enkeling die deze ode leest verrijkt met het ‘kennen’ van Mathilde Wibaut - Berdenis van Berlekom. Ik hoop in de nabije toekomst dat jij, Waarde Wibaut, en vele andere vrouwen, uit de schaduw worden gehaald door de straten te gaan delen. Laat op de Wibautstraat een beeld verrijzen van jou, en dan niet in de schaduw van Floor, maar in gelijkwaardigheid. 

Laat alle onzichtbare vrouwen die achter hun echtgenoot, vader of zoon stonden zichtbaar worden, door hen postuum te eren in de publieke ruimte. Voor gendergelijkheid hebben we een katalysator nodig, want wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd hem te herhalen.

Laat de geschiedenis zichtbaar zijn. Laten we de straat delen!

Met diepe dank en ontzag,

Je achterachterkleindochter,

Mirte Wibaut