Ode aan Ellen Schippers | Bijdrage aan de emancipatie van de vrouw en het Amsterdamse culturele leven

Lieve Ellen,

Bovenstaand citaat komt van een Amsterdamse kunstliefhebber en ook ik ben al jaren gefascineerd door je werk, wat een belangrijke reden is dat ik je vrijwel van het begin af aan bij je optredens heb geassisteerd en zo je werk en je ideeën goed heb leren kennen. Deze ode aan jou schrijf ik dan ook, omdat ik uit ervaring weet dat je iets bijzonders hebt toegevoegd aan de (alternatieve) kunstscene in Amsterdam. Je hebt kledingsculpturen en extravagante kleding ontworpen en gemaakt, die enerzijds met hun verfijning, belijning en bijzondere materiaalkeuze de schoonheid en kracht van de vrouw benadrukken en anderzijds de rol van de vrouw aan de kaak stellen. Maar ook vertellen jouw creaties een verhaal, dat je op het podium tot leven wekt. 

Je hebt me eens verteld dat je als klein meisje dol was op sprookjes, bezig met het maken van kleding voor je poppen en het bedenken van dansjes en toneelstukjes. Zo heb je een eigen fantasiewereld geschapen. Je wilde danseres, actrice of modeontwerpster worden. Uiteindelijk heb je deze verschillende kunstvormen tot één geheel gesmeed in je latere performances en optredens.

Als puber was je gefascineerd door de zeggingskracht van kleding. Je bemerkte de enorme impact ervan op het gedrag van mannen en vrouwen, ervoer dat er op sexy kleding voor meisjes een taboe rustte en dat je met ongewone creaties heftige reacties kon oproepen. Wat kleding tot een direct communicatiemiddel maakt. 

Ook ervoer je de ongelijke rolverdeling tussen man en vrouw, de enorme druk die er op meisjes werd uitgeoefend om zich aan te passen, de onderdrukking van alles wat met seksualiteit te maken heeft en de rivaliteit tussen vrouwen onderling. 

Bij de film My Fair Lady, waarin een armoedige straatverkoopster transformeert tot een beeldschone vrouw, ontdekte je dat je met kleding een ander imago van jezelf kunt creëren. En bij de film Satyricon van Federico Fellini zag je dat je er een heel eigen universum mee kunt realiseren. 

Deze aspecten liggen ten grondslag aan je werk en heb je tot thema’s gemaakt in je kledingontwerpen en kunst, waarbij je het maatschappelijke en het persoonlijke hebt verenigd. 

Ten slotte zijn naast de genoemde films ook Oscar Schlemmer (Bauhaus) en Pina Bausch jouwinspiratiebronnen. 

Performances met Kledingsculpturen en Art Theater
Tijdens je studie Textiele Vormgeving aan de Academie de Schans in Amsterdam en de Vrije Academie in Den Haag, begon je het concept van kledingsculpturen te ontwikkelen. In deze kledingsculpturen vergroot je de symbolische betekenis van kleding. Door ideaalbeelden uit te vergroten en te vernietigen, zoek je naar de emotie die achter deze (zelf)beelden schuilgaat. 

Je besloot de kledingsculpturen met professionele spelers (mime-spelers, dansers en acteurs) in performances op het podium te presenteren, waarbij de sculpturen centraal staan en een verhaal vertellen en waarbij bewegingen, choreografie, licht en muziek samenvloeien. In jouw performances maken de kledingsculpturen een metamorfose door, ze veranderen van vorm doordat er stukken van worden afgescheurd, doordat ze opgeblazen of leeggedronken worden. Je schept een mysterieuze, sprookjesachtige sfeer, die bij de toeschouwers associaties en overpeinzingen oproept. Ook vind je het belangrijk, waar mensen geneigd zijn alles in hokjes in te delen, de eenheid terug te brengen en de toeschouwer die eenheid te laten ervaren.

Je eerste performances voerde je begin jaren ’80 uit in het NRC-pand in Amsterdam, een van de eerste experimentele kunstscenes, opgericht door Peter Giele en een verzamelplaats van kunstenaars. Daarna volgden al snel performances in galeries, theaters en festivals zoals galerie Sponz, het Shaffy theater, de Melkweg en het Vondelpark Openluchttheater. 

De allereerste performance ging over de man in het Limonade Sculptuur, een performance voor vijf spelers waarin de machtsverhouding tussen man en vrouw centraal staat. De man speelt twee vrouwen tegen elkaar uit. Zijn mannelijkheid wordt uitvergroot door zijn opblaasbare schouders, borst- en dijpartijen met daar overheen een constructie van transparante buizen gevuld met rode limonade. Bij de vrouw wordt haar afhankelijkheid versterkt door een perspex hoofdtooi, die haar gezicht bedekt en hoge transparante schoenen, waarmee ze zonder hulp niet kan lopen. De man wordt uiteindelijk letterlijk en figuurlijk door een van de vrouwen van zijn voetstuk gestoten en leeggedronken. 

Art Fashion
Naar aanleiding van deze performances kreeg je opdrachten om extravagante kleding te ontwerpen. En zo ben je je vanaf de jaren tachtig bezig gaan houden met ontwerpen, waarin vrouwen zich sterk en zelfverzekerd voelen. Dat leidde tot het opzetten van een eigen Studio Ellen Schippers Design (1985) waar je kleding op maat maakte voor een internationale klantenkring, artiesten en theatergroepen waaronder Ellen ten Damme, Nance, Racoon, Dolly Bellefleur en het Acrobatisch Dans Theater Corpus, Introdans en de Staatsopera in Dresden.

Je was de eerste ontwerpster in Nederland die een krachtige erotische collectie voor vrouwen maakte, waarbij je de autonomie en eigen seksualiteit van vrouwen benadrukte. De materiaalkeuze voor lak en leer versterkte de rol van de krachtige onafhankelijke vrouw en was een radicale breuk met hoe vrouwen tot dan toe in softe lingerie en onderdanige poses werden afgebeeld. Daarbij zette je ook de rolpatronen op zijn kop door de man als lustobject te presenteren in een blote billen broek. In het programma Tineke (1986) is dat door 6 miljoen mensen gezien, wat toen een schok en een publiciteitsgolf teweegbracht. Je werd geïnterviewd door bijna alle mainstream dag- en weekbladen en diverse tv-specials besteedden aandacht aan je werk (Rok&Rol, het Klokhuis, Backstage en AT5 Special Report).

Na performances in het COC - waar diverse subculturen bij elkaar kwamen van mensen die afweken van de standaard man/vrouw rollen (nu LHBTIQ+ beweging genoemd) - werd je gevraagd voor optredens tijdens Roze Zaterdag in Zwolle en in het Vondelpark Openluchttheater, bij het Homo Monument en het Festival van de Verleiding in de Melkweg. Ook voer je met een eigen boot mee tijdens een van de eerste Gay Prides (1996). Voorop de boot stond een performer in een waterkostuum met boven haar hoofd een constructie van buizen, die tijdens de hele tocht water uit haar kostuum spoot.

Vanzelfsprekend was er vanuit deze subculturen ook veel belangstelling voor je kledingontwerpen. 

Art Theater
In 1986 introduceerde je Art Theater: een avondvullende reeks van performances met optredens in de Brakke Grond, de Kleine Komedie, Panama, Escape, Mazzo, Melkweg, Paradiso, Maison Descartes en het Vondelpark Openluchttheater.

Het hele proces van ontwerpen, maken, repeteren, uitvoeren en organiseren heb je altijd in eigen hand gehouden. Een crew van zo’n 25 mensen werkte hieraan mee: performers, technici licht en geluid, kappers en visagisten, assistentes en kleedsters. Het repeteren en het samen creëren heb je altijd een van de leukste onderdelen van je werk gevonden. Het optreden in Wenen tijdens het Wiener Sommer Symposium (1987), dat je met een groep plaatselijke spelers in 14 dagen moest realiseren, was dan ook een van je mooiste ervaringen.

Solo Performances
Eind jaren negentig ging je je richten op de innerlijke wereld van de vrouw en maakte je een serie solo performances. In deze performances stond de spanning centraal tussen innerlijke beleving en uiterlijk vertoon, je liet de tegenstelling zien tussen imago en authenticiteit, blies de verstikkende schoonheidsidealen van de vrouw op of vernietigde deze. Zo heb je een kostuum gemaakt met opblaasbare borsten en billen, waarin het lange haar, het masker met rode lippen, grote borsten en volle billen één voor één door de performer van haar kostuum worden afgescheurd. Het masker dat ze draagt geeft de anonimiteit van het schoonheidsideaal weer. In de performance ontdoet ze zich van deze opgelegde idealen. Door die metamorfose vertellen ze het verhaal over de positie en de rol van de vrouw in onze Westerse samenleving. Ook ontwierp je catsuits met opblaasbare borsten om het maakbare lichaam aan de kaak te stellen en een 'baljurk' die een gevangenis blijkt te zijn.

Zoals een curator kostuumgeschiedenis tegen mij zei: ‘Ellen heeft geen angst om met taboes en fantasieën te spelen. Dit spel met gevoelens en uiterlijk vertoon is wat haar werk zo sterk maakt.’

Ervaringsruimten
Bij een optreden met de dichter Arthur Lava in Maison Descartes (2002), georganiseerd door kunstenaars Mirko Krabbé en Anke Akerboom, zaten de toeschouwers bovenop de performers en konden hen bijna aanraken. De reactie van de toeschouwers was zo geëmotioneerd, dat je besloot je werk dichterbij het publiek te brengen in ervaringsruimten, waarin je verschillende kunstvormen integreerde.

De ervaringsruimte Frauensehnsucht in Loods 6 (2010) heeft mij het meest geraakt. Daarin krijgt het publiek bij de ingang als introductie een gedicht te horen over eenheid, wat tevens het thema vormt van de expositie. De bezoeker zwerft individueel van de ene naar de andere ruimte, die organisch in elkaar overlopen als ware het één grote installatie met video- performances, projecties op transparante sculpturen, 3-luiken, (bewegende) plastieken en muziek. 

Naar aanleiding hiervan ben je gevraagd voor het International Women Art Festival in Aleppo (Syrië, 2010), waar je video-performances veel aandacht trokken. Ze werden vertoond in een voormalig elektriciteitsgebouw, dat qua mysterieuze sfeer goed aansloot bij jouw werk. De video-performance waarin de speler zich bevrijdt van haar keurslijf en die eindigt in een schreeuw vond veel weerklank bij de toeschouwers. Je had verwacht dat het Syrische publiek geshockeerd zou zijn, maar de reacties van de Syrische bezoekers varieerden van ‘fantasievol’ tot ‘sprookjesachtig’. In de workshop voor studenten, waarin ze zelf een performance moesten realiseren, was je verrast door hun openheid en keuze voor persoonlijke onderwerpen als homoseksualiteit en het spanningsveld tussen traditie en vernieuwing.

Je vertelde me dat je zowel de expositie als de workshop voor studenten als één van de hoogtepunten in je werk beschouwt.

Tentoonstellingen met Video Art en Photography
Door de reacties van zowel het publiek als de studenten in Aleppo, besloot je je te verdiepen in de sprookjes van Duizend en Eén Nacht. Tot je verbazing ging een van de eerste verhalen van Sherazade over een seksueel actieve vrouw die in een glazen kist gevangen wordt gehouden, maar keer op keer weet te ontsnappen aan haar bewaker om mannen te verleiden. Het contrast met het sprookje van de gebroeders Grimm over Sneeuwwitje kan niet groter zijn. Sneeuwwitje, die ook in een glazen kist ligt, blijft passief wachten op de prins die haar wakker kust en kiest niet zelf haar man uit. Hiermee worden de stereotype ideeën over vrouwen in de Oosterse en Westerse cultuur op zijn kop gezet.

Je besloot over beide vrouwen een video-performance te maken en hier je volgende expositie aan te wijden. De video’s zijn op een schilderachtige wijze opgenomen en worden in twee ‘kisten’ gepresenteerd, waardoor het lijkt alsof de vrouwen daadwerkelijk in deze kisten liggen. Snowwhite & Sherazade was te zien in Arti et Amicitiae in Amsterdam (2012) en werd ook vertoond in Atria (2014), het kenniscentrum van vrouwen, met relevante literatuur uit de eigen bibliotheek. 

Vervolgens wilde je het thema sensualiteit van de vrouw verder uitwerken middels traag bewegende video-performances. Door de langzame bewegingen van de vrouwen wordt de dromerige en sensuele sfeer versterkt. Er zit een ritme in van verschijnen, verdwijnen en harmonieus samenvloeien. De beelden zijn poëtisch en doen denken aan bewegende schilderijen.

Dit resulteerde in de expositie Lost in Transition in de Red Stamp Art Gallery in Amsterdam (2017). De foto’s en video’s van beide tentoonstellingen zijn behalve in Amsterdam ook geëxposeerd in New York, Tokio, Genua, Londen en Venetië (2024).

Neven activiteiten
Naast optredens en exposities heb je ook gastlessen gegeven voor de Mode-opleiding aan de HvA en voor Genderstudies aan de UvA. Op de UvA heb je eveneens de kleine Mosse lezing gehouden (2010). 

Voor het cultuurprogramma van Radio Salto Live (2008) heb je een jaar lang in je eigen rubriek Kleding&Kunst beginnende en gevestigde ontwerpers geïnterviewd zoals Iris van Herpen, Mada van Gaans en Paulien Berkelaar.

In 2009 ben je toegelaten als kunstenaarslid van Arti et Amicitiae.

Huidig
Momenteel richt je je zowel op je YouTube Kanaal ‘7 Faces of Women’ met video-performances en video art, als op het maken van fotoboeken van je verzamelde werk, die inmiddels door Kunstbibliotheken van diverse universiteiten (Yale, Columbia, Princeton) en het Getty Research Instituut zijn aangekocht.

Al met al heb je in de bijna 45 jaar dat je nu werkzaam bent in de Amsterdamse (alternatieve) kunstscene een bijzonder en eigenzinnige bijdrage geleverd aan de emancipatie van de vrouw en het Amsterdamse culturele leven. 
 

Het werk van Ellen Schippers is hieronder te zien:
https://bit.ly/YouTubeKanaalEllenSchippersVideoArt
https://bit.ly/WebsiteEllenSchippersArt
https://bit.ly/FotoboekEllenSchippersArtFashion
https://bit.ly/FotoboekEllenSchippersWearableSculptures

Bronnen

Ellen Schippers Theaterencyclopedie
https://theaterencyclopedie.nl/wiki/Ellen_Schippers

Ellen Schippers RKD
https://rkd.nl/artists/288363