Ode aan Margaretha Louwers | Ze woonde overal en nergens, maar altijd wel ergens

Lieve Margaretha,

Ik wil je eren vandaag, 21 september 2024. Juist vandaag, omdat het je 76e verjaardag zou zijn. Op 11 mei 2023 gingen wij ieder ons weegs. Ik ben nog hier en ik mis je. Wij deelden zo lang zoveel. Daarom deze ode voor jou, van mij.

Ik was je eerste liefde

Ik had al vroeg een sterke aantrekkingskracht op je. Je wilde Brabant op je 17e voor mij verlaten. Om je hart te volgen: een opleiding in de kunst. Maar het werd Utrecht, de Academie voor Expressie. Daar zat meer brood in vond je moeder.

Je verliep de Academie met succes. Om van je zachte g een harde te maken, oefende je avonden lang ‘godverdomme, godverdomme’. Het katholieke zuiden had je achter je gelaten en de buren zullen wel gedacht hebben. Het was begin jaren 70 en je was betrokken bij de opzet van Boekhandel de Rooie Rat. Deze boekhandel groeide uit tot de grootste linkse politieke boekhandel van Nederland met als doelstelling de linkse scene in Utrecht te voorzien van linkse politieke lectuur.

Maar ik bleef lonken. Je verhuisde en werd aangenomen op de Gerrit Rietveld Academie. Een ongeplande zwangerschap resulteerde in je eindexamenjaar tot een alleenstaand ouderschap. 1)

"Als gediplomeerd kunstenaar moest ik nu de kost zien te verdienen voor mijn kindje en mij. Ik had geschilderd en geëtst, gelithografeerd en getekend, ik had kunstgeschiedenis en illustratie gehad, naaktmodel, bewegend model en stilleven, maar de kost verdienen, nee, dat was mij nooit in enige vorm onderwezen." 2)

Wat werkte je hard.

Ik gaf je een werkplek

Aanvankelijk maakte je grote (grafische) installaties, die werden opgevolgd door tekeningen die merendeels verhalend van aard waren, tot stand gekomen vanuit je geheugen en onderbewustzijn.

"Het zijn tekeningen die durven. Ze durven de angst, die door wanorde wordt opgeroepen, te beschrijven. Ze proberen vorm te geven aan zeer belangrijke feiten van het leven, met de ontgoocheling die daarbij hoort. De tekeningen spelen met het feit dat het leven geen perfecte orde heeft, dat het geen afgerond verhaal is, zoals een romantische film of een sprookjesachtige droom. Het leven lijkt meer op een verhaal dat uit losse stukken bestaat. Het zijn dus zeer persoonlijke tekeningen, die bij een persoonlijk wanordelijk verhaal horen. Het zijn tekeningen die geen rust geven. Integendeel." 3)

Later zou ik zeggen: ik moest terug naar Brabant om erachter te komen dat ik een echte Amsterdamse ben.

Trots was je op het project ‘Een correspondentie in beeld’.

"Jarenlang werkten Sandra Kruisbrink en jij in hetzelfde ateliercomplex, in hartje Amsterdam. Gedurende die jaren raakten jullie, beetje bij beetje, steeds vertrouwder met elkaars tekeningen. Toen Sandra voor een jaar naar Barcelona vertrok, volgde een intensieve correspondentie tussen Nederland en Spanje. Maar in plaats van brieven, zonden jullie elkaar om de week een zwart-wit foto, met als opdracht - en die gold allebei - een tekening te maken op grond van deze afbeelding." 4)

Het project leverde prachtig werk op. Ook de tekening die gebruikt is voor je overlijdensbericht. Twee handen met elk een bootje aan een zijden draadje: één voor het leven en één voor de dood. 5) Op je uitvaart in het koetshuis van Park Frankendael deelde Sandra ‘dat niemand haar werk beter kon beschrijven dan jij’.

En was je podium

Je deed vele malen mee aan Open Ateliers routes. In het stadsdeel waar je dan woonde, waar je werkte in je atelier of daar waar je maar werd uitgenodigd. In jouw project ‘Gesloten Atelier Route’ legde je de weg vast die je door de stad hebt afgelegd. Van het ene naar het andere atelier, 11 zijn het er geworden.

"Ik trok mij terug om daar te werken. Of om er te zitten en staren. Om er mijn alsmaar uitdijende werk in op te slaan. Liever dan een mooi huis heb ik een goed atelier. Want ateliers vormen mijn asiel. Maar de ene werkplek is de andere niet. In sommige ateliers zat ik jarenlang, andere stonden voor korte tijd tot mijn beschikking. Op sommige ateliers maakte ik lange dagen, andere ging ik ontlopen. Allemaal waren ze bijzonder. Ze stelden mij in staat mijn huis te verlaten en toch bij mezelf te blijven. Ze gaven mij gelegenheid tot verplaatsing, zonder te vervallen in de ontheemdheid die daar meestal mee gepaard gaat." 6)

Ik was je soms teveel

Niet alleen wisselde je regelmatig van atelier. Woonhuizen verruilde je nog vaker. Eerst alleen, later met je dochter, weer later met dochter en poezen, toen met alleen poezen en uiteindelijk weer alleen. 7) Altijd waren geluiden van buren de druppel die je emmer deden overstromen. En werd er verhuisd. Ik bewonderde hoe je als de maat vol was nieuwe opties creëerde.

Toen er eens een advertentie voorbijkwam waarin voor een jaar een gastatelier in de Peel werd aangeboden, schreef je direct een bevlogen brief ter motivatie. Je werd uitgekozen en ging terug naar Brabant. Het zette je aan het denken over je ‘roots’:

"Ik woon tijdelijk in het zuiden van het land. Aha, zeggen de mensen, terug naar je roots! Wie ooit naar zijn roots is teruggegaan, weet hoe dat werkt. Roots bestaan niet meer, de tijd heeft zijn werk gedaan. Niets is zoals het was. Als roots niet bestaan, wat wordt dan met dit woord bedoeld? Alles wat je hebt gezien en gehoord, denk ik. En wat je rook en proefde. Wat je in handen hebt gehad. Roots hebben je gemaakt tot wie je bent. Je zou kunnen zeggen: m’n roots, dat ben ik zelf. Dat lijkt dan helemaal zo gek nog niet, om naar terug te gaan." 8)

Later zou ik zeggen: "ik moest terug naar Brabant om erachter te komen dat ik een echte Amsterdamse ben." 9)

Je was gestart de vele plekken vast te leggen waar je eens woonde. Misschien wel geïnspireerd door je dochter. Zij beschreef voor haar eindexamenwerkstuk Aardrijkskunde dat ze voor haar 18e al 8 keer verhuisd was. Het Hubertushuis, gevestigd in het kenmerkende gekleurde pand op de Plantage Middenlaan en Huize Janna aan de Middenweg telde zij niet eens mee. Beide huizen ondersteunden ongehuwde moeders. Het gaf jou me-time, zoals ze dat tegenwoordig noemen, voor je koor op dinsdag en een vrije avond op donderdag.

Je kreeg niet voldoende tijd om het project over je woonhuizen af te ronden, maar je liet wel een proefdruk na van de kaft: Waar ze woonde tot ze verhuisde. 10)

De inleiding was ook af en direct de samenvatting: ‘Ze woonde overal en nergens. Maar altijd wel ergens.’

Je was van plan het op te dragen aan je kleindochters, voor wie je Omadam was: Oma uit Amsterdam.

Ik was een bron van inkomsten

Rondkomen als kunstenaar was vaak niet makkelijk. Om de huren - van huis én atelier - te kunnen betalen, verhuurde je soms kamers aan buitenlandse studenten. Met verdeeld succes, maar je hield er ook bijzondere vriendschappen aan over:

"Davide kwam uit Italië en studeerde filosofie. Wij troffen elkaar doorgaans in de keuken. Soms kookte hij voor mij Italiaans, met als toetje tiramisu. ’s Morgens zag ik hem zorgvuldig de ingrediënten laag voor laag opbouwen en afdekkend bestrooien met cacaopoeder. ’s Avonds, na de spaghetti, namen wij ieder een groot stuk van het toetje. Perfetto! De resterende porties aten we ’s ochtends als ontbijt, terwijl we de tijd vergaten, omdat Davide mij onderwees in Plato, Hannah Arendt en Kierkegaard. Sinds zijn terugkeer naar Italië heb ik nooit meer zo lekker filosofie gegeten." 11)

Je was thuis in de vele musea, galeries en theaters die in mij huizen. Je organiseerde rondleidingen en gaf regelmatig lezingen en cursussen over ‘kijken naar moderne kunst’. Je had een trouwe schare cursisten. Ook gaf je jarenlang stadswandelingen voor het Vlaams Cultureel Centrum ‘De Brakke Grond’.

… een plek om te delen

"Mijn boeken bleken niet meer te passen in hun rekken en ik maakte een selectie van exemplaren waarmee ik niet oud hoef te worden. Waar ik geen energie meer in stop. Maar die wel goeie boeken waren. In de tweedehands boekwinkels krijg je niks meer voor die exemplaren. Je wordt daar doorverwezen naar de kringloopwinkel. Dan geef ik ze liever weg, besloot ik. Ik heb briefjes gemaakt waarop ik schreef dat dit boek u wordt aangeboden door een boekenliefhebber die geen boeken weg kan gooien.

Ik heb met een stapel boeken met die briefjes een rondje door de stad gemaakt en speurde naar geschikte plaatsen om mijn cadeaus te droppen. Een overdekte gang, een entreehal, een terugliggende voordeurstoep. De regen moest er niet bij kunnen, maar de vinder wel. Ik stel mij voor dat een arme student of bijstandsmoeder één van de boeken heeft willen vinden. Want de naaste uit de naastenliefde ben je meestal zelf." 12)

Jij hield van boeken. Na een verhuizing stonden als eerste de boekenkasten weer. Je enorme collectie kunstboeken breidde altijd uit. Scheltema uit zónder nieuwe aanwinst was ondenkbaar. En iedereen die jarig was kreeg steevast een boek.

…en van inspiratie

Onze gedeelde liefde voor de kunst kwam tot volle glorie voor de Gay Games eind jaren 90.

"Ongeveer een jaar voor de start van de Games werd je (de derde) manager Cultuur en zo degene die het Cultuurprogramma met passie, visie en deskundigheid een definitieve vorm gaf. Je stelde een goed team van medewerkers en vrijwilligers samen en verstevigde de banden met talloze deelnemende kunst- en cultuurinstellingen in Amsterdam.

Je regelde dat kunstenaar Sam Drukker treffende schetsen maakte van je Cultuurafdeling. Via een zelfgemaakt bulletin en de portretjes van Sam presenteerde je het team en het Cultuurprogramma, opc reatieve wijze aan de rest van de collega’s.

Je vocht er - met de absolute steun van sportmanager Jip - voor dat cultuur voor de buitenwereld net zo zichtbaar werd als sport en het motto ‘Friendship through Culture and Sports’ nageleefd werd.

Dankjewel voor alles wat je voor Gay Games Amsterdam 1998 betekend hebt. Dankzij jou konden duizenden bezoekers en deelnemers vanuit de hele wereld in augustus 1998 kennismaken met de kwaliteit en diversiteit aan kunst en cultuur uit de lhbti-leefwereld in Amsterdam." 13)

Ik groeide met je mee

Jij stond aan de wieg van een bijzonder woonproject op Zeeburgereiland. Want ‘Ouderen moeten een leven lang prettig kunnen wonen in Amsterdam’. Samen met woningcorporatie de Alliantie bood ik gelegenheid voor een nieuw woonconcept. Een plek waar alle bewoners het humanisme als een gedeelde levensvisie hebben: de Akropolistoren. 14)

"Humanisten geloven in de kracht van de mens. Waarden als vrijheid, zelfbeschikking, verdraagzaamheid, gelijkheid en eigen verantwoordelijkheid staan centraal. Vertaald naar de woongemeenschap betekent dit dat de bewoners leven naar deze overtuiging, in vrijheid maar met respect en zorg voor elkaar en onze omgeving. De term ‘goed nabuurschap’ sluit hier precies bij aan: we zien om naar elkaar, maar respecteren ieders vrijheid en eigen verantwoordelijkheid.

De Akropolistoren is nadrukkelijk géén zorgflat, maar we hebben wel oog en oor voor elkaar." 15)

Ik prijs mij rijk met dergelijke initiatieven. Ze passen bij mij. En ik betreur dat je niet lang hebt mogen genieten van het prachtige appartement met uitzicht op de sluizen. Je bleek ziek.

Uiteindelijk wist het Alzheimer Centrum de diagnose te stellen. Het was Progressieve Supranucleair Parese (PSP), een zeldzame hersenziekte die gepaard gaat met motorische verschijnselen, oogbewegingsstoornissen en dementie. De zorg die je zo hard nodig had kreeg je in je laatste thuis, de Open Hof in Amsteldorp.

De verhuizing naar een tijdelijk onderkomen gedurende de sloop en bouw van een nieuw onderkomen, maakte je niet meer mee. Twee weken eerder moest ik afscheid van je nemen. Je was op.

Ik ben trots op je

Je nalatenschap is groot. Jouw werken hebben een plaatsje verworven in huizen van liefhebbers. Ze blijken van troost en houden je levend. Er is nog werk beschikbaar via diverse Kunstuitlenen en uit je overvolle opslag.

Je talent voor taal was minstens zo groot. Je hele leven schreef je van je af in de zwarte boekjes van Moleskin. En online zijn veel van je teksten te vinden.

"Als ik schrijf put ik uit mijn herinnering. Dat doe ik meestal ook als ik teken. Mijn geheugen vormt - so to say - de voorraadkast voor mijn werk. En mijn werk, op zijn beurt, een ode aan mijn geheugen." 16)

Met deze ode voor jou een eeuwig plekje verwerven in een museum van de stad, voelt alsof het zo heeft moeten zijn.

"Ben je wereldberoemd als kunstenaar, dan valt je naam in boeken en tijdschriften en je werk is overal te zien. Als je niet zo bekend bent, droom je van een boek over je werk. Soms lukt het om die droom te verwezenlijken. Een mooi boek is een hele zorg minder, voor de makers en hun nabestaanden. Als kunstenaar vraag je je soms af, of jouw levenswerk, met jouw dood, net zo zal verdwijnen als jijzelf. Of blijft het nog even rondzingen? De tijd zal het leren, - als jij er niet meer bij bent…

Hoe het ook zij: de nabestaanden vinden makkelijker een plek voor een boek dan voor werk dat nooit verkocht is. Het lukt de kunstenaar niet altijd om de stukken te verkopen en zodoende een leeg atelier achter te laten. Wat gaan de erfgenamen ermee doen als de mening van de maker zelf niet langer beslissend is?

In het ergste geval komt er een container waar alles wordt ingegooid. Soms wordt er nog een expositie georganiseerd, of een uitverkoop. Of alles wordt weggegeven. Of het atelier blijft nog even intact. Het werk van een kunstenaar vraagt hoe dan ook om afscheid, ook als het niet wereldberoemd is.

Er wordt wel gezegd, dat kunstwerken kinderen van de kunstenaar zijn. Net als echte kinderen zijn die niet makkelijk onder te brengen als wees. Ouders willen vóór hun dood geregeld hebben waar de kinderen blijven als ze er zelf niet meer zijn. Net zo willen kunstenaars hun kinderen veilig weten. Met een boek lukt dat. De erfenis wordt handzaam, het werk zal niet meteen met jou verdwijnen." 17)

Margaretha, jij hoorde bij mij

Er waren er weinigen door wie ik me zo gezien en gekend voelde, weinigen die me zo paste als jij. Helaas eindigde onze tijd samen en varen twee bootjes nu hun eigen koers:

"Onbekend wat verrast en spannend is, nieuwe verten doet openen. Ongekend." 18)

Liefs,

Jouw stad, Amsterdam

P.S.  Geïnspireerd door het project ‘Vrouwen van Amsterdam een ode’ schrijf ik - jouw dochter - je in de geschiedenis van de stad waar je zo thuis was en die niet meer dezelfde is nu jij er niet meer bent.

Noten:

1. Louwers, M. (1978). Lies.
2. Louwers, M. (2009). Anjeliersstraat, Gesloten Ateliers Route.
3. Dodessini, D. (1999). De wanorde van het leven, inleiding uitgave Margaretha Louwers tekeningen.
4. Wichers, C (2004). Toelichting op de tentoonstellingen bij SBK, Project een correspondentie in beeld.
5. Louwers, M. (2000-2003). Geen titel, een correspondentie in beeld.
6. Louwers, M. (2009). Ten geleide, Project Gesloten Ateliers Route.
7. Louwers, M. (onbekend). Pluis.
8. Louwers, M. (onbekend). Terug naar je roots.
9. Louwers, M. (2009). De stad uit, Gesloten Ateliers Route.
10. Louwers, M (onbekend). Kaftontwerp, waar ze woonde tot ze verhuisde.
11. Louwers, M. (2009). Eten tegen het vergeten, ingezonden stuk, Het Parool, 17 april 2009.
12. Louwers, M. (onbekend).
13. Initiatiefgroep Gay Games Amsterdam (2023). In memoriam, website, 25 mei 2023.
14. Louwers, M. (onbekend). Vergadering.
15. Informatiefolder Akropolistoren (2023).
16. Louwers, M. (2009). Eertijdse objecten, Museum van de Persoonlijke Herinnering.
17. Louwers, M. (2015). Nagelaten werk, website Open Ateliers Nieuwmarkt.
18. Louwers, M. (onbekend). Spreuk op kunstwerk, in serie (foto).