Ode aan Francisca | Vrije Zwarte vrouw

Lieve Francisca,  

Schrik niet bij het lezen van deze brief – ik schrijf je vanuit de toekomst, het jaar 2024 om precies te zijn. Amsterdam viert volgende jaar haar 750ste verjaardag, met alle 931.748 inwoners, onder wie een aanzienlijk aantal Afro-Amsterdammers. De zwarte gemeenschap is niet langer beperkt tot de omgeving van de Jodenbreestraat, maar heeft haar thuis gevonden in diverse buurten en nieuw ontgonnen delen, zoals Zuidoost en Noord. 

Amsterdam is mijn thuisstad, de stad die mij vrijheid en veiligheid heeft geschonken. Ik koester het besef dat die vrijheid niet vanzelfsprekend is, evenmin als mijn aanwezigheid als zwarte Afrikaanse vrouw. Jij, en de talloze vrouwen die in je voetsporen traden, hebben dit pad voor mij geëffend. 

Deze brief is een eerbetoon, aan een pionier onder de Afro-Amsterdammers die het DNA van onze geliefde stad mede heeft vormgegeven. Wellicht denk je: waarom aan mij? Het antwoord is kort: je verhaal intrigeert me, ondanks – of: misschien juist dóór – het beschamende gebrek aan informatie over jouw leven. Ik ben razend benieuwd naar wie je was, hoe je je weg naar Amsterdam hebt gevonden en hoe je hier een bestaan op wist te bouwen. Hoeveel jaren waren je gegund? Wat is je achternaam? 

Lieve Francisca, wees niet teleurgesteld als ik vertel dat de geschiedenisboeken je naam hebben verzwegen. De toekomstige bewoners van onze stad zullen zelden op de sporen van je bestaan stuiten, op die van je gemeenschap… en dat in een stad die elke splinter geschiedenis als voetnoot heeft bewaard, die alles op schrift heeft gesteld. De echo’s van jullie verhalen hangen boven het duistere water van de gracht. De historie van Amsterdam is door de heersers van toen selectief opgetekend – ze lieten ons achter met fragmenten, onopgeloste raadsels en lege bladzijden in het grote boek van onze stad. 

Van jouw bestaan wisten we tot voor kort bedroevend weinig. Wie je verhaal wil ontdekken, moet in de donkere, stoffige kelders van de archieven afdalen. Daar leggen historici, als geduldige archeologen, de stukken van je leven naast elkaar om een bescheiden silhouet van je persoon te schetsen. 

Het is een portret van jou als hoeksteen van de gemeenschap, een vrouw die anderen op haar sterke schouders draagt en als een ware matchmaker die harten verenigt. Uit eeuwenlang opgeborgen documenten concluderen ze dat je in 1632 als een vrije vrouw een bescheiden bestaan leidde in een kelderwoning, midden in een kleine enclave van zwarte Amsterdammers in de buurt van de Jodenbreestraat. 

De schaarse informatie die historica Dienke Hondius en stadsarchivaris Mark Ponte uit notariële akten weten te putten, onthult dat je een onderdeel van een gemeenschap was die zelfstandig en onbevreesd door het leven ging, bereid was om voor zichzelf en elkaar op te komen als de situatie erom vroeg. 

De archieven tonen een beeld van een leider, een vrouw die een cruciale rol in de gemeenschapsvorming heeft gespeeld. Ponte bevestigt het: ‘Een vrouw die actief zwarte mannen en vrouwen – die in de stad komen – opzoekt en opvangt in haar huis.’ Je werkte waarschijnlijk in de bediening, als een vrije vrouw, maar nog altijd in een samenleving die aan je aanwezigheid moest wennen. 

In de archieven stuiten onderzoekers namelijk op onmiskenbare tekenen van anti-zwart sentiment, discriminatie en uitsluiting van Afrikanen tussen 1627 en ’47… terwijl de schepen van de Nederlandse VOC en WIC zich opmaakten voor hun gruwelijke reizen en de fundamenten legden voor hun misdadige slavernij. 

Het Amsterdam van jouw toekomst, van mijn heden, worstelt nog steeds met het racistische systeem waar jij onder hebt geleden. Het is nog altijd de stad die vrijheid, heldhaftigheid, vastberadenheid en barmhartigheid in zich herbergt, maar het is ook de stad die gebouwd is op de welvaart van slavernij en systematische uitbuiting. 

De tragiek en magie van Amsterdam zijn twee kanten van dezelfde medaille. De golven van de historische grachten dragen de pijn, vreugde en het verdriet van een stad die enerzijds aan de toekomst bouwt en anderzijds rust op het bloed, het zweet en de tranen van de mensen die geen stem hadden. Dat geschiedenis soms ondraaglijk kan zijn is een feit, maar diezelfde geschiedenis wordt gevormd door mensen zoals jij, Francisca – mensen die alles geven. Jouw verhaal, hoewel grotendeels verzwegen, is verweven in dit complexe weefsel van Amsterdams verleden. 

Jij hebt, wellicht onbewust, een onuitwisbare indruk achtergelaten op het fundament van onze stad. Jouw moed, jouw volharding in het vormen van een gemeenschap heeft de weg voor de latere generaties geplaveid. 

De schrijvers, dichters en kunstenaars van míjn tijd zoeken haastig, en soms wanhopig, naar de verborgen verhalen van weleer. Ze zoeken naar bewijs dat onze aanwezigheid dieper reikt dan de moderne geschiedenis, naar bevestiging dat we zeggenschap mogen hebben over het verleden en de toekomst, dat ‘I Amsterdam’ niet slechts een marketingslogan is, maar een historisch bewezen feit. Wie zichzelf niet herkent in de verhalen van het verleden, zal slechts met moeite de contouren van de toekomst invullen. We gebruiken onze verbeelding om verbinding met jou te maken, om je geest terug te halen en voor inspiratie in te zetten. 

Lieve Francisca, je nalatenschap leeft voort in de veerkracht van de gemeenschap die je hielp vorm te geven, in de straten die je bewandelde, en in de harten van hen die nu, eeuwen later, je verhaal proberen te reconstrueren. Je hebt alles gegeven, en daarmee heb je de lijnen van onze gedeelde geschiedenis mede bepaald. 

Shukran 

Ayaan