Ode aan Rosa Cohen - Wittgenstein | De oprichtster van Maison Bonneterie

Beste mevrouw Cohen – Wittgenstein, 

Op het moment dat ik start met deze brief voelt de aanhef ‘beste mevrouw’ nog het meest gepast. Misschien verandert dat later, als ik nog wat meer in uw verhaal gedoken ben, en durf ik u dan ‘Rosa’ te noemen en te tutoyeren (dat vind ik een mooi woord). Maar voor nu hou ik het op uw volledige naam en ‘u’. Want zo heel goed ken ik u eigenlijk niet.  

Uw naam leerde ik kennen via Sonja van der Valk. Met haar en haar buurvrouw Katja had ik een afspraak over het project Vrouwen van Amsterdam – een ode van het Amsterdam Museum, waar ik werk. Deze brief is ook onderdeel van dat project. Sonja en haar buren doen onderzoek naar het huizenblok waarin zij wonen, aan de Amsteldijk in de Rivierenbuurt, ter ere van het 100-jarig bestaan van het gebouw. In dit onderzoek zijn ze heel wat interessante vrouwen tegengekomen, die goed bij het project van het museum zouden passen. Tijdens die afspraak kwam uw verhaal als een van de interessantste voorbeelden naar voren. Sonja vertelde het ongeveer als volgt (ik herinner het me niet precies, dus ik parafraseer): 

‘Ik was op zoek naar de geschiedenis van het huizenblok in de Tweede Wereldoorlog, het bezit van de coöperatieve bouwvereniging Eigen Hulp. Ik vond een heel korte geschiedenis, tien regels ongeveer, opgeschreven door een bestuurslid van toen. Hij had het daarin over een ‘joodse geldgeefster’ en dat er tussen de bezetter en het bestuur een heftige strijd gevoerd was om het door haar geleende geld, dat de Duitsers zich wilden toe-eigenen. Intrigerend. Ook in jaarverslagen en notulen kwam ik de ‘geldgeefster’ of  ‘hypotheekhoudster’ tegen. Maar nergens met een naam erbij. Terwijl zij toch een cruciale rol had gehad in de financiering de woningen aan de Amsteldijk. Eindelijk werd haar naam dan wel een keer vermeld: Rosa of Rosalie Cohen-Wittgenstein. En zij en haar man Joseph Cohen bleken de oprichters te zijn van Maison de Bonneterie!’ 

Bij die laatste woorden viel ik bijna van mijn stoel. De oprichter van die beroemde Amsterdamse modezaak, Maison de Bonneterie, is een vrouw?! Ik kon alleen maar denken (en ik hoop dat u me verontschuldigt voor mijn hedendaags taalgebruik): wat cool, wat vet, die vrouw moet een ode in ons project! En zo komt het dat ik nu die ode zelf aan en over u schrijf, want daar kan ik met mijn grote mode-hart niet aan voorbij gaan.  

De aanleiding voor deze ode vormt zo al een brief op zich, maar ik wil toch ook nog wat meer over u vertellen. Want dat verdient u. Een van de belangrijkste dingen is al gezegd: een vrouw stond aan het roer van een Amsterdams (en Haags) mode-icoon, dat is iets dat ik heel graag wil dat meer mensen weten.  

U werd geboren op 4 december 1867 in Warburg, Duitsland als Rosa Wittgenstein. Hoe u precies in Amsterdam bent gekomen weet ik niet, maar u werkte er bij Modemagazijn Hirsch & Cie (u was het nichtje van een van de oprichters), op de hoek van het Leidseplein en de Weteringschans. U ontmoette uw man Joseph Cohen en al enkele maanden voordat jullie trouwden, in 1888, huurden jullie samen een pand aan de Kalverstraat, op nummer 181. Na de trouwerij opende daar op 18 maart 1889 jullie winkel in wollen sokken en gebreide kleding.  

Daar komt de naam Bonneterie vandaan, zoals u wel weet maar voor mij nieuwe informatie was; in uw tijd werd het woord bonneterie gebruikt voor gebreide textielwaren, zoals kousen en sokken, mutsen, dassen en handschoenen. Een winkel die daar gespecialiseerd in was werd dan in de volksmond een ‘bonneterie’ genoemd. 

In 1893 breidden jullie de winkel uit met naastgelegen panden. Later, in 1909, maakte een architect er één geheel van en opende het chique en weelderige warenhuis zijn deuren, met als primeur iets waar Amsterdam nog niet bekend mee was: de etalage, oftewel een uitstalkast achter het raam. In jullie modehuis was de nieuwste mode te koop en er was een overvloed aan personeel en verkoopsters. Piccolo’s en portiers in livrei stonden de clientèle ten dienst. In 1901 verleende koningin Wilhelmina Maison de Bonneterie het predicaat ‘Hofleverancier’. Hoe trots waren jullie daar op? Zo’n 35 jaar later kreeg u zelf ook nog een onderscheiding en werd u Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.  

De architect van de winkel bouwde voor u en uw man in 1913 ook een riante villa aan het Vondelpark, die uw man vervolgens naar u vernoemde: Villa Rosa. Het verhaal gaat dat u een chique echtpaar was en ondanks dat u samen geen kinderen had bestierde u er een  gastvrij huishouden. Vele familieleden, jong en oud, ver en nabij, werden op zondagmorgen uitgenodigd voor koffie en taart. Blijkbaar hebben veel stellen het aan u te danken dat ze elkaar daar gevonden hebben.  

Helaas overleed uw man Joseph al in 1924. Uw sterke band met diverse familieleden bleef, sommigen kwamen zelfs bij u inwonen.  

En toen dreigde in de jaren 30 de oorlog. U kon begin 1942 vluchten, samen met een aantal familieleden (u had er nog veel meer willen meenemen, maar die konden het land helaas al niet meer uit; uw paspoort was godzijdank nog verlengd in 1940), dankzij de ruil voor een vrijgeleide tegen een groot  aantal kostbare schilderijen (Hollandse meesters) uit de verzameling van neef Alfred Cohen, die al jaren mededirecteur was van Maison de Bonneterie. Het was de bedoeling dat u en uw gezelschap via Portugal naar de Verenigde Staten zouden reizen, maar dat laatste land weigerde jullie in eerste instantie. U heeft daardoor lange tijd doorgebracht in een vluchtelingenkamp op Cuba. Ik kan me niet indenken hoe dit voor u geweest moet zijn. Hoe was het daar, hoe kwam u uw dagen door? Het is me ook niet duidelijk hoe lang u daar heeft moeten verblijven, ik las ergens dat het meer dan negen maanden was, maar elke dag lijkt me er een te veel. Wist u destijds ook al dat uw geliefde villa was geconfisqueerd door de Nederlandse SS? Ik hoop het stiekem van niet, want dat lijkt me verschrikkelijk om te moeten beseffen.  

Maar ik denk dat u het nog erger vond dat de Bonneterie was overgenomen door ‘de Verwalter’ en deze alle joodse medewerkers ontslagen had. Want u hielp graag mensen, zo beloonde u uw werknemers bij het vijftigjarig jubileum van de winkel door 50.000 gulden in het pensioenfonds te storten (aangevuld met nog eens 100.000 gulden van de toenmalige directie). U heeft vóór uw vlucht nog een hoop anderen kunnen helpen om weg te komen uit Nederland, door hen bijvoorbeeld financieel te steunen. Voor zover ik kan nagaan waren dit geen familieleden of andere naasten van u. Wel had u heel wat familieleden uit Duitsland vóór de oorlog, in de jaren 30, al geholpen om te vluchten naar Nederland.  

Gelukkig overleefde u wel de oorlog en kon u terugkeren naar Amsterdam, waar u op 5 februari 1947 weer ingeschreven werd. De Bonneterie was in 1921 al overgenomen door twee neven, Alfred en Max Cohen, met wie u ook samen gevlucht was. Na de overname van de winkel bleef u op de achtergrond zeer aanwezig en betrokken bij het bedrijf. Na jullie terugkeer in 1947 heropenden jullie, samen met uw eigen neef en de zoon van Alfred, de Bonneterie. Daar heeft u nog twee jaar van kunnen genieten, totdat u overleed in 1949. Ik denk dat u het zeker gewaardeerd zou hebben dat tot de sluiting van het warenhuis in 2014 er altijd nazaten van u of uw man in de directie vertegenwoordigd waren.  

Het spijt mij dat ikzelf net wat te jong ben voor de Bonneterie. De naam ken ik natuurlijk zeker, ik denk dat destijds iedereen in Nederland die kende. Maar in het zuiden van het land waar ik opgroeide was er geen vestiging. En toen ik in 2010 naar Amsterdam kwam om te studeren had ik verre van het budget om in uw winkel te komen ‘shoppen’, zoals we dat tegenwoordig noemen. Tegen de tijd dat mijn inkomsten een beetje begonnen te groeien en ik misschien wel een kansje had durven wagen om naar uw winkel te gaan, was het te laat en was deze al gesloten.  

Het chique en indrukwekkende pand met sierlijk trappenhuis en prachtige koepel met gebrandschilderd glas staat er wel nog altijd. Er huist nu een H&M in, een keten met fast fashion kleding die niet in de buurt komt van uw aanbod destijds. Ik loop er wel eens in, niet omdat ik graag bij de H&M winkel (verre van zelfs, al is het wel het bedrijf waar ik zelf mijn eerste eigen geld verdiende via een eerste bijbaantje), maar om het gebouw te kunnen bewonderen en misschien nog een beetje iets van het oude, statige Maison de Bonneterie te kunnen ervaren. Nu ik weet dat u de oprichter bent van dit icoon loop ik een volgende keer met een heel ander gevoel naar binnen.  

En dan is er nog de connectie met het pand aan de Amsteldijk, door wiens huidige bewoonster Sonja u op mijn vizier kwam. Ook daar heeft u ruimhartig geholpen: in 1926 verstrekt u de vereniging Eigen Hulp, oprichter van het huizenblok, een hypothecaire lening van 375.000 gulden. Het onderpand is het huizenblok.  

Voor zover ik begreep was het nogal ongebruikelijk dat een particulier, een lening van een dergelijk groot bedrag verleende aan een coöperatieve bouwvereniging. Daarbij was u destijds een weduwe van 58 jaar én uw kapitaal kwam uit de modebranche. Door deze lening kwam u dus bekend te staan als ‘de joodse geldgeefster’ in plaats van met uw naam. Of u dat erg had gevonden, dat denk ik niet. Via Sonja van der Valk leer ik dat uw achternicht (1931) u typeert als een vrouw met een sterk zakelijk instinct, maar bovenal iemand met een groot hart. Zij was dan ook graag bij u. En steeds als Eigen Hulp, na de florissante jaren 20,  ineen dreigde te storten in de jaren 30, sprong u bij zodat de vereniging haar financiële verplichtingen kon nakomen. U verlaagde de rente van de hypotheek of nam ‘genoegen […] met het achterstallig blijven’ van de verplichte aflossing. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam het door u geleende geld helaas bij de bezetter terecht. Uw nicht vertelt daarover: ‘kreeg mijn oudtante na de oorlog haar geld terug?’ – het antwoord daarop is ‘ja’ - ’Dan zal ze gedacht hebben, klaar. En er dus daarom nooit iets over verteld hebben.’ 

Mevrouw Cohen – Wittgenstein, of inmiddels durf ik u door mijn opgedane kennis van uw genereuze hart voorzichtig ‘Lieve Rosa’ te noemen, ik hoop dat u een beetje glimlacht nu u door deze ode voor altijd onderdeel blijft van het verhaal van Amsterdam. Door wat u voor anderen gedaan en betekend heeft, maar voor mij vooral ook dat u van Amsterdam een beetje een modestad heeft gemaakt. Dank u wel. 

Veel lieve groeten, van CW aan RCW, 

Catherine Wolfs  

Ode tot stand gekomen dankzij het onderzoek van Sonja van der Valk en Deborah ter Beek.  

De informatie over de vlucht in de Tweede Wereldoorlog is afkomstig uit het boek ‘De vlucht wordt duur betaald. De oorlogsgeschiedenis van twee joodse families’ van Loes Gompes, Uitgeverij Alfabet, 2024