Ode aan Joke van der Keuken | Jij had een groots ondergronds vertrouwen in mij

Mijn moeder is niet ‘beroemd’ geworden, maar zij staat voor mij voor alle moeders. En het dramatische feit is dat al die anonieme vrouwen/moeders nogal over het hoofd worden gezien terwijl zij degenen zijn die alle mensen grootbrengen. Moeders zijn absolute sluitposten. Moeders worden niet gezien, niet geëerd en niet echt gewaardeerd voor hun gigantische taak en verantwoordelijkheden als opvoeder. Terwijl zij de wereld met de nieuwe generaties bouwen. Zij zijn degenen die onbaatzuchtig liefhebben bij het grootbrengen van de kinderen.

Ik wil maar zeggen: mijn moeder heeft mij en mijn tweelingzusje goed groot gebracht. Ze heeft het heel goed gedaan in beroerde omstandigheden! Wij zusjes hebben beiden iets moois en succesvols gemaakt van onze levens: ik als beeldend kunstenaar en mijn zusje als buitenland tournee-manager van het Concertgebouw Orkest.

Amsterdam, 2009

Lieve, lieve Joke, liefste Mam,

Inmiddels ben je al bijna 12 jaar dood. Jij was 61 en wij, ik en Else, je dochters waren 41 jaar oud. Vreemd om te bedenken dat als je nog geleefd had je nu nog maar 73 was geweest. Naarmate ik zelf ouder wordt lijkt 73 zo gewoon eigenlijk ook nog steeds niet echt oud. Jeetje, wat ben je eigenlijk jong overleden!

Toen de kanker bij jou geconstateerd werd was ik 39. Ik herinner me nog dat met schrik de gedachte door me heen schoot of ik wel zonder mijn moeder zou kunnen als je er dood aan zou gaan. Maar ik realiseerde me toen, misschien wel voor het eerst, dat ik inmiddels een volwassen vrouw was en dat ik op eigen benen verder zou kunnen.

Het klinkt misschien raar dat ik me dat afgevraagd heb terwijl ik al zo oud was. Maar je was zo’n vanzelfsprekend onderdeel van mijn bestaan, ik voelde me zo intiem verbonden met je, er waren zoveel vraagstukken die ik met je kon bespreken en waar ik jou gebruikte als toetssteen voor mijn eigen gedachten en ontwikkeling, dat  ik me niet voor kon stellen dat, en nooit nagedacht had over het feit dat je er misschien niet meer zou zijn op een bepaald moment.

En gek genoeg ben je ook niet echt weggeweest in de 12 afgelopen jaren dat je fysiek niet meer aanwezig bent. Ik denk nog altijd heel veel aan je. Ik voer gesprekken, leg problemen aan je voor en vraag me af hoe je aan zou kijken tegen mijn huidige leven. Je dood heeft er voor gezorgd dat ik anders naar je ben gaan kijken. Door de letterlijke afstand die er tussen jou en mij nu bestaat ben ik jou helderder gaan zien. Ik heb veel over jou en jouw leven nagedacht en ben me in de loop van de jaren steeds bewuster geworden van de enorme klus die je hebt geklaard. Mijn bewondering voor je is alleen maar groter geworden. Door je dood kon ik met een soort helikopterview naar je kijken waardoor allerlei ruis die zich voordoet in de dagelijkse omgang tussen moeder en dochter(s) wegviel. Ik zie nu in de volle omvang wie je bent en van wat je gepresteerd hebt. Ik had graag nog gepraat met je over jouw leven. Echte antwoorden op bepaalde vragen heb ik nooit meer van je kunnen krijgen. Niet over jouw leven en jezelf en niet over de vraagstukken waar ik tegenaan liep in mijn eigen leven. Ik mis je dan ook nog steeds regelmatig verschrikkelijk. 

Ik heb zo naar je verlangd toen je enige kleinkind, Laura in de pubertijd terecht kwam en ik me soms radeloos afvroeg hoe ik met bepaalde aspecten daarvan om moest gaan. Ik wilde weten hoe jij het in godsnaam hebt gedaan in je eentje met TWEE dochters die tegelijkertijd in de pubertijd verkeerden omdat we een tweeling zijn. Ik wilde je advies als ervaringsdeskundige in het opvoeden van twee dochters maar ook je professionele advies vanuit je beroep als psychotherapeut. Je had een scherpe blik, een goed inzicht in het menselijk handelen en denken en je had de warmte en liefde die nodig waren om de intimiteit te waarborgen die van belang is om dit soort onderwerpen met je eigen moeder te bespreken. Ik heb me soms zo alleen gevoeld met alle onbeantwoorde vragen over opvoeding. Ik had zo graag soms even bij je willen schuilen. En achteraf bezien was Laura niet eens zo’n moeilijke puber. Het was de onbekendheid van het fenomeen en het in m’n eentje moeten doen wat het moeilijk maakte.

Gelukkig heb je lang genoeg geleefd om te kunnen ervaren dat je vertrouwen kon hebben in mijn toekomst. Als zelfstandige vrouw en als moeder van Laura.  Daar ben ik zo blij om. Je hebt gezien dat ik, na de zeer turbulente periode waarin ik had verkeerd door de scheiding van Laura’s vader, Paul, en de gigantische consequenties die dat had voor mijn toekomst, in staat was aan te pakken en het nieuwe leven met verve op te pakken. Ik moest onvrijwillig verhuizen, voor mijn eigen inkomen zorgen en de toen 6 jarige Laura zo goed mogelijk door deze vreselijke periode heen begeleiden. Jij hebt gezien dat ik het kon. Jij hebt er nog voor gezorgd dat ik de relatie met Paul kon herstellen. Wat had ik je graag getoond wat voor nieuw, dierbaar verbond ik inmiddels met hem heb opgebouwd. Wij koesteren onze geschiedenis, houden van elkaar om de personen wie we zijn en hebben wederzijdse bewondering en respect voor elkaars ontwikkeling. We zijn familie en vrienden. Voor de rest van ons leven.

Mam, je weet niet half hoe dankbaar ik je ben dat jij daartoe, vlak voor je dood de aanzet hebt gegeven. Op dat moment, toen al mijn zintuigen op de toppen van hun kunnen functioneerden en open stonden heb jij mij streng toegesproken. Ik was woedend op Paul, wilde hem het liefst nooit meer zien, wenste hem ongeveer dood. Jij zou een paar dagen later met actieve euthanasie overlijden en ik wist me geen raad. Ook praktisch wist ik me geen raad. Laura, inmiddels 9 jaar, kon naar mijn mening niet bij jouw dood aanwezig zijn. Hoe had ik haar moeten bijstaan terwijl ik zelf ternauwernood wist hoe ik zelf jouw stervensproces zou moeten verdragen?

Ik ging driftig te keer tegen je. Het volgende gesprek op woensdag, 2 dagen voor je dood: 

Ik: ‘Mam, hoe moet dat nou, jij gaat vrijdagochtend om 10.00 uur dood maar waar laat ik Laura dan! Ik wil/moet bij jouw overlijden zijn maar het kind moet ondergebracht. En Paul kan ik niet vragen, want die doet dat toch niet’. 

Jij: ‘Bar, jij moet eens ophouden met dat koppige gedoe van je. Bel Paul nu op, hij doet het zeker. Hou nou eens op te vechten voor wat hij niet te bieden heeft en ga eens nemen wat hij wel in huis heeft’.

En zo zijn Paul en ik weer tot elkaar gekomen…..Mam, het staat voor eeuwig in mijn geheugen gegrift!

Er is 1 ding wat me lang heeft dwars gezeten na je dood. 

Jij was gedurende 2 jaar zo ziek dat Else en ik, met hulp van allerlei vrienden van je een enorm ‘mantelzorg’ project om je heen hebben opgezet. Maar het was dezelfde periode dat Paul en ik uit elkaar gingen, dat ik het huis uit moest en een nieuw huis liet bouwen, dat ik op eigen kracht met mijn werk mijn geld moest verdienen en dat ik Laura in mijn eentje zo goed mogelijk door deze periode heen moest helpen. Soms vloog het me aan, raakte ik in paniek. Hoe moest ik het in godsnaam allemaal combineren? En op een gegeven moment wist ik dat je het niet zou halen. Maar je bleef maar knokken. En je leed zo verschrikkelijk. Het was niet om aan te zien. En het was onverdraaglijk. Er is een moment geweest dat ik hoopte dat je nou eindelijk eens zou besluiten dat het wel genoeg geweest was en dat je om euthanasie zou vragen. Feitelijk heb ik ook een keer aan je gevraagd of het nou niet klaar was?

Vlak daarna heb je het besluit genomen. En achteraf heb ik me daar verantwoordelijk voor gevoeld. Ik kon het zelf nauwelijks meer aan en heb je voor mijn gevoel naar de dood toe gepraat. 

Rationeel gezien weet ik dat het niet de waarheid is. Jij zat in je eigen proces en leed verschrikkelijk. De pijn was niet te bestrijden. Daarom gaf je op. Maar toch…..

Overigens is jouw dood voor mij een bevestiging geweest dat euthanasie totaal vrij gegeven kan worden. Mensen, jij niet in de laatste plaats, hebbe zo’n gigantisch overlevingsinstinct, dat ze pas dood willen als er echt geen enkele uitweg meer is. Oh, wat beangstigend trouwens dat je zover gaat voordat je wilt sterven. Ik ben bang voor de dood geworden. En tegelijkertijd hoop ik dat ik mijn einde ooit net zo waardig onder ogen kan zien als jij het gedaan hebt! 

Ik word ouder en wijzer. Jij bent al 12 jaar dood. De combinatie van beide gebeurtenissen maakt dat ik meer afstand en overzicht heb. Moeders en dochters zitten zo op elkaars lip dat er weinig ruimte is voor contemplatie en reflectie. Wij waren een minigezin met alleen maar vrouwen. Jij en je twee dochters, ik en Else. We hebben patronen met elkaar ontwikkeld die zelfs op hoge leeftijd onomkoombaar bleken. Het is bijkans onmogelijk om in de verhoudingen tussen de gezinsleden veranderingen aan te brengen. We hadden ieder onze rol. Jij was een hardwerkende, studerende jonge vrouw die met kunst en vliegwerk en vol liefde en warmte je dochters opvoedde. Je had onze hulp daarbij nodig. Else was het meest geschikt daarvoor. Al op jonge leeftijd had ze een groot verantwoordelijkheidsgevoel en nam de taken die haar door jou werden toebedeeld in het huishouden zonder morren op zich. Jij zette haar in. Ik was een recalcitrant kind en probeerde me altijd te onttrekken. Else had daarin dus nog een taak, namelijk om mij aan te sturen en er alsnog voor te zorgen dat ik mijn taken uitvoerde. Achteraf bezien was dat niet fraai. Het was niet goed dat jij haar zo hebt ‘gebruikt’. Else werd zwaar belast en had weinig ruimte om kind en puber te zijn. Ik zag dat toen niet. In mijn ogen werd zij serieus genomen en werd ze ook als de meest intelligente gezien en in mijn pubertijd was ik verbolgen omdat ik naar mijn mening niet zo belangrijk werd gevonden. Pas achteraf begreep ik dat ik overal tussendoor kon glippen en veel meer speelruimte heb gehad dan Else. Else heeft altijd geleefd met het gevoel dat ze iets moest presteren om recht te hebben op liefde. Het heeft haar gevormd. Je hebt vlak voor je dood Else verteld dat het fout van je is geweest en dat je er spijt van had. Else heeft in haar leven geworsteld met die achtergrond, maar er uiteindelijk een hele goede vorm voor gevonden. Ze is nog steeds tourmanager van het Koninklijk Concertgebouw Orkest en ze doet het zo goed! Eigenlijk heeft ze haar zorgende rol in ons gezin gesublimeerd naar 120 orkestleden die de wereld over geholpen moeten worden. Ze doet het met verve!

Ik heb me de laatste jaren beter in jou kunnen verdiepen. Ik heb meer begrip voor je gekregen. Ik zou nu dingen met je kunnen bespreken waar ik toen niet aan toe was. Gedeeltelijk omdat ze in de taboesfeer lagen, maar ook omdat ik er gewoonweg geen oog voor had. Ik zou nu met je willen praten over hoe het jou vergaan is in je leven en wat een enorme bewondering ik heb voor de wijze waarop je geleefd hebt en ons hebt grootgebracht. 

Je bent in 1955, op je 19e , toen je net studeerde, per ongeluk zwanger geworden van mij en Else. Je hebt ons, toen we veel ouder waren, verteld dat je abortus wilde. Je vader was het daar helemaal niet mee eens en die eiste dat Anton, die je ontmoet had op de universiteit, met je trouwde. En zo geschiedde. Je vader zag wel in dat er hand en span dienst verricht moest worden. Hij heeft een woonboot voor jullie gekocht en de artsenstudie van Anton betaald. Hij was van de oude stempel en had kennelijk het idee dat hij in jou investeerde door in je kersverse man te investeren. Wat een misrekening!  Anton liep de kantjes ervan af, was aan ’t flierefluiten met allerlei leuke meisjes en keek niet naar jou met je TWEE baby's om.

Hij was nog maar koud afgestudeerd of hij liet ons prompt in de steek, ons zonder geld achterlatend. Hij heeft zich verder ook ongeveer niets meer aan ons gelegen laten liggen. Niet aan jou, maar pijnlijk genoeg ook niet aan Else en mij. En ja, dat heeft ons ook gevormd. Het is slecht voor kinderen als hun vader echt niet geïnteresseerd is in z’n kinderen. Anton begon een huisartsenpraktijk in Den Haag en al spoedig was daar een nieuwe vrouw bijgekomen. Jij had natuurlijk je studie moeten laten varen en stond er opeens dus op je 26e alleen voor met je twee dochters van 6 jaar oud. Je had geen opleiding en geen geld. Je kreeg een fooi als alimentatie en moest allerlei baantjes doen om voor je gezin te kunnen zorgen. Deeltijd banen bestonden ook niet in die tijd. Jij nam altijd volle baan aan als secretaresse e.d. en ging dan om 16.00 uur naar huis om ons, je kinderen op te vangen. Telkens werd je daardoor weer ontslagen en dan volgde er weer een nieuwe baan. Bijstand bestond niet in die tijd. Scheiden was ook niet gewoon. Werkende moeders waren helemaal nog niet aan de orde. 

Ik heb je vader altijd kwalijk genomen dat hij toen niet heeft ingezien dat hij op het verkeerde paard had gewed, namelijk op Anton en het huwelijk, en dat hij het nu goed had moeten maken door echt in jou te investeren. 

Maar nee dus. Jij moest op eigen kracht je geld verdienen en je leven een wending zien te geven die bevredigend voor je zou zijn. Gelukkig woonden we in Amsterdam en waren er begin jaren ‘60 al veel veranderingen op komst. Je had een vriendinnenclub om je heen die ook allemaal ‘met jong geschopt’ waren en net zo hard in de kou waren gezet. Kortom, er heerste gelijkgestemdheid in je omgeving. Jullie zaten allemaal in hetzelfde schuitje en moesten er wat van zien te maken. Die groep vrouwen om je heen heeft je veel steun gegeven. 

Je hebt uiteindelijk deeltijd banen gevonden op het gebied waarvan je wist dat je jezelf er verder in wilde ontwikkelen. Je koos voor de geestelijke gezondheidszorg, en toen wij oud genoeg waren voor jouw gevoel, ben je ernaast gaan studeren. Wij waren 12. En dat is ook de periode geweest waarin met name Else werd ingezet om het huishouden te helpen runnen. So far so good. 

Je was ijzersterk, je had een grote ambitie, je was gedreven en je vocht je er doorheen. En als mini-gezin hadden we het ook heel leuk, vind ik. Else vond het minder leuk, die wilde een ’gewoon’ gezin. En terecht. Zij is ook het meest tekortgekomen. Zij is zo waarachtig en oprecht en en zo ontzettend lief. Daar is overheen gedenderd. Door jou en door tal van anderen in haar leven. Het gezin wat wij hadden paste het minst bij haar persoonlijkheid. Ze had een veel grotere kwetsbaarheid dan ik of jij.  De onzekerheden die wij mee hebben gekregen in ons leven hebben waren voor haar het moeilijkst. 

Wij hebben ook als jonge kinderen de zwaarte van jouw bestaan gevoeld. Je deed je best, maar kon niet verbloemen dat je soms heel zwaar belast en somber was. Ook dat heeft mij en Else gevormd. Wij konden niet vrijelijk ‘kind’ zijn. Toen was dat niet altijd zo fijn maar achteraf bezien weet ik ook niet of dat nou zo erg is. Ik vond kind zijn ook helemaal niet zo leuk. We hebben het gereedschap meegekregen om goed te leren functioneren en het was wel een soort realiteit die ons met twee benen op de grond heeft gezet.

Later hebben Else en ik ons nog veel meer beseft wat dat leven voor jou eigenlijk heeft betekend: Je hebt geen ‘jeugd’ gehad omdat je meteen ongeveer de 1e keer dat je seks had zwanger werd. Je hebt je seksualiteit toen je jong was daarom niet goed kunnen ontwikkelen. Else en ik hebben na jouw dood gehoord dat Anton je nog twee keer opnieuw zwanger heeft gemaakt. (Je was een uiterst vruchtbare vrouw denk ik!) Vervolgens heeft hij persoonlijk, als arts in opleiding, de abortussen bij je uitgevoerd. Dezelfde man die met je vrijt (en naar mijn weten ook nog met een paar anderen) doet ook de abortussen. Wat moet dat met je doen? Hoe kan je daar mee leven? Hoe kun je op die manier je eigen seksualiteit goed beleven en leren kennen? Hoe kan de man die dat doet met seksualiteit omgaan? Dit zijn vragen die ik je nu graag had willen stellen. Want eenmaal zelfstandig met je twee kinderen, waarvan de opvoeding dus totaal op jou neerkwam, zat je nou ook niet exact in de meest aantrekkelijke positie om een mooi liefdesleven op te bouwen. (Dat is ook niet bepaald gelukt) Juist voor mannen van die generatie was je ook al veel te zelfstandig. Die konden daar helemaal niet mee omgaan. De paar mannen waarvan ik weet dat ze nog een rol hebben gespeeld in je leven hadden je naar mijn mening verdomd weinig te bieden. Daar waren ze ook niet mee bezig. Zij waren geïnteresseerd in wat je hen te bieden had.  Pas laat in je leven heb je een man ontmoet die je seksueel in vuur en vlam heeft gezet. Menselijkerwijs een rampenfiguur voor je, maar volgens mij was hij wat de seks betreft geweldig voor je. Toen kon ik de lol daar absoluut niet van inzien. Nu zou ik er graag met je over praten.

Mam, je hebt eigenlijk zoveel pech gehad.

Maar het woord ‘pech’ of ‘slachtoffer’ kwamen in jouw vocabulaire niet voor. Je was wel woedend op Anton bij vlagen. Als de fooi alimentatie ook nog eens niet werd overgemaakt. Je kon daarvan in paniek raken omdat we zo op het scherp van de snede leefden qua geld. 

Toen ik zelf een kind kreeg begreep ik meteen veel beter wat voor prestatie jij geleverd had. Toen Paul en ik uit elkaar gingen, begreep ik veel beter waarom het woord ‘slachtoffer’ of ‘pech’ niet aan de orde zijn. En zeker niet bij mij. Tijdens de eerste jaren van Laura heb ik rustig kunnen bouwen aan mijn beroepspraktijk omdat Paul vooral verantwoordelijkheid nam voor de financiën. En toen ik op eigen benen moest, bleek ik ver genoeg te zijn om zelf mijn geld te kunnen verdienen.

Mijn kind kwam toen ik 32 was en voor die tijd had ik ruimschoots alle aspecten van het lust en liefdesleven kunnen experimenteren. Ik had geen verlies van jeugd, zoals jij.

Ik was uitgebalanceerd toen mijn scheiding kwam. Zowel persoonlijk als beroepsmatig. Ik kon voortbouwen op mijn verworvenheden van de jaren ervoor. Ik kon het aan. Ik herkende mijn kracht en wist een manier te vinden om mijn angsten te overwinnen. Jij moest vanaf nul beginnen toen je al 2 kinderen had op je 20e.

Ik heb me altijd aan bepaalde dingen van je geërgerd: je koopmanie (toen je eenmaal geld had) en je geobsedeerde eetgedrag. Je territorium drift en je sterke karakter.

Nu zie ik veel beter dat het allemaal een soort compensatie is geweest voor een slechte start in je jonge jaren. Jij hebt nooit de ruimte gehad om jezelf onbevangen te ontplooien. Jij hebt jezelf verwezenlijkt, maar de weg ernaartoe was ongenaakbaar, eenzaam en hard  en vanaf je 20e zo vol met verantwoordelijkheden, dat wij ons dat niet eens voor kunnen stellen.

Jeetje Mam, als ik het nou zo allemaal weer eens op een rij zet verbaasd het me eens te meer dat je het zo goed gedaan hebt. Hoe komt dat?

Het zat in je persoonlijkheid. Een ijzeren wil, enorm doorzettingsvermogen, gedrevenheid en ambitie. Een optimistische, positieve levensinstelling. Een vechter. Innerlijke kracht.

Je keek de problemen recht in het gezicht en je pakte ze aan. Je wees niet met je vinger naar de anderen. Je weigerde slachtoffer te zijn en je zorgde zo vaak als het kon dat je plezier had. Je had plezier in het ontwikkelen van je vaardigheden, je genoot vaak ook van ons, je hield hartstochtelijk van het leven en van je vriendschappen. Je wist mooi te maken wat lelijk was.

Natuurlijk verzandde jij soms ook in details, verloor je jezelf in je eigen onzekerheden en was je ontevreden met jezelf en je bestaan. Maar dat lijken nu slechts rimpeltjes.

Jij hebt mij en Else geleerd wat liefhebben en warmte geven betekend. Je hebt ons laten zien hoe ver je daarmee kunt komen. Je hebt ons geleerd ons eigen bestaan te bouwen. Je hebt ons laten zien wat hard werken is en wat het oplevert.  Jij was het voorbeeld van de combinatie werken en kinderen opvoeden. Wat ben ik blij dat ik dat van je hebt meegekregen! Je hebt ons levenslust bijgebracht. Zingeving. Zoeken naar de kern en het wezen van het bestaan. Jij hebt ons geleerd te durven twijfelen. 

Luister Mam, Else en ik zijn, net als jij dat was, behept met een chronisch gevoel van onzekerheid. Onuitroeibaar en rampzalig. Maar we hebben allebei de gereedschappen meegekregen om er wat mee te doen. We leven ermee en hebben een vorm gevonden waardoor die rottige karaktertrek bij ons beiden niet overheerst.

Er is nog 1 ding wat ik vrij essentieel vind om je te vertellen. Helaas heb ik dat nooit gedaan toen je nog leefde: Zoals ik eerder schreef had ik altijd het gevoel dat ik niet helemaal serieus werd genomen. Niets is minder waar. Jij had een ondergronds vertrouwen in mij wat heel groot was.

Jij hebt ervoor gezorgd dat ik naar het Montessori Lyceum ging terwijl mijn leraar op de lagere school, die helemaal niet van mij hield (oh, wat heb ik mijn best gedaan zijn liefde te winnen) er heel wat minder aantrekkelijke plannen op nahield met mij.

Jij heb mijn studie betaald toen ik naar de Rietveld ging op mijn 17e.

Op mijn 20e ging ik er weer vanaf omdat ik nog een ongeleid projectiel was en volstrekt niet kon focussen. Op mijn 22e wilde ik terug naar de Rietveld. Ik klopte bij jou aan en spontaan ging je opnieuw mijn studie betalen. Vervolgens wilde ik een jaar naar Amerika om een MFA programma te doen voor mijn studie. Ook dat betaalde jij met veel genoegen.

Jij hebt me zien worstelen met mijn liefdesleven. Je hebt me zien worstelen met de start van mijn beroepspraktijk. Ik weet zeker dat je duizend peentjes gescheten hebt of ik het wel zou redden. En altijd weer kon ik bij je terecht. Altijd hielp je me. Zowel financieel als moreel. Je hielp me door de depressies heen, je hielp me moed vergaren, je hielp me nadenken en zinnig handelen. Kortom, je had vertrouwen.

Ik ben ontzettend blij dat je nog mee hebt kunnen maken dat ik je vertrouwen heb waargemaakt. Dat ik mijn kind goed opvoedde, dat ik mijn eigen geld kon verdienen met het vak wat ik altijd geambieerd had, beeldend kunstenaar. Sterker nog, dat ik steeds beter werd in mijn vak, dat ik op bescheiden schaal durfde te ondernemen en dat ik goed keuzes maakte op allerlei gebieden van mijn bestaan.

Ik zou je graag laten zien wat er nog allemaal van gekomen is en je de ontwikkelingen in mijn werk tonen. Ik zou je willen laten zien hoe het Laura nu vergaat als bijna 21 jarige dochter in het 1e jaar van de filmacademie. Ik wou dat Laura met je kon praten over haar zielenroerselen. Enfin, ik had alles nog wel gewild.

Ik wil je vooral laten weten dat je trots op mij kunt zijn en trouwens ook heel erg op Else.

En wij zijn heel erg trots op jou!

Dag lief moedertje, ik wou dat je even in mijn armen kon sluiten,

Veel liefs,

Bar 

Ps. Weet je dat jouw dood mij ook bewust heeft gemaakt van mijn motto in mijn leven en in mijn werk?

Vlak na je dood, nog steeds verkerend in een soort roes, reed ik achter het Centraal Station langs met de auto. Er was zo’n beeldschone zonsondergang gaande dat ik totaal gegrepen werd door het spirituele en troostende effect van schoonheid.

Ik had opeens het gevoel dat jij daar in die enorme ruimte verkeerde en dat je ons zag. Dat je mij zag. Ik was veilig. Jij was niet verdwenen. Jij leefde in ons voort en ik ‘voelde’ je.

Het was zo’n ervaring, waarbij geluk en verdriet vlak naast elkaar bestaan.

Later heb ik het gevat in woorden die ik ervoer- en uitdraag als uitgangspunt in mijn werk en in mijn levenshouding: ‘Wij zijn zo nietig in dit universum, maar zo rijk dat we even mee mogen doen!’ Grijp je kans, maak er gebruik van!