Ode aan Amsterdamse Stedenmaagd | Restitutiemaagd: een herziening

Donderdag 23 januari is het nieuwe ontwerp voor het timpaan aan de achterzijde van het Paleis op de Dam onthuld. Ook wij waren uitgenodigd voor deze bijzondere gelegenheid. In deze ode vertellen we je niet alleen over dit nieuwe timpaan, maar bieden we je ook een inkijkje in de processen die eraan vooraf zijn gegaan. Tenslotte is er een exclusief interview met de kunstenaar! 

Toelichting/Oud(erwets) timpaan 

Aan de achterzijde van het Paleis op de Dam, voorheen het Stadhuis, wordt het oude timpaan gerestaureerd, waardoor het is afgedekt. Op de omheining is een levensgrote reproductie, met minimale uitleg, op straatniveau te zien. Dit bood echter wel de kans om een tijdelijk timpaan te ontwerpen, dat voor deze kopie wordt geplaatst op een groot canvas. Op het oude timpaan staat in het midden de stedemaagd afgebeeld, met om haar heen personificaties van Afrika, Europa, Amerika en Azië. Al deze continenten bieden de stedemaagd, schijnbaar vrijwillig, allerlei goederen, zoals kruiden en tabak. In werkelijkheid ging dat er natuurlijk heel anders aan toe, denk daarbij aan de onderdrukking en uitbuiting die gepaard ging met het koloniale bewind. 

Het Paleis op de Dam is halverwege de zeventiende eeuw gebouwd, als nieuw en trots stadhuis voor Amsterdam. Beeldhouwer Artus Quellinus heeft het timpaan ontworpen en gemaakt. De manier waarop Amsterdam zichzelf op dit timpaan laat zien, is een goede representatie van de gedachten in die tijd (fig. 2). De stedemaagd bevindt zich op een hiërarchische positie ten opzichte van de continenten, ze is het centrum van de wereld. Dit gedachtegoed speelde een grote rol tijdens de zeventiende eeuw. Vergelijkbare composities zijn te vinden op andere plekken in en rond het paleis, maar bijvoorbeeld ook op het Centraal Station. 

Pas in het begin van de negentiende eeuw kreeg het stadhuis de functie als paleis. Ook nu is dit gebouw nog steeds het toneel van officiële staatsbezoeken en luxe etentjes met rijk geklede gasten. Vreemd genoeg gebeurt dat dus allemaal onder een ouderwets timpaan met een koloniale boodschap, terwijl de gemiddelde Nederlander niet langer hetzelfde gedachtegoed deelt met de zeventiende-eeuwse handeldrijvende Amsterdammers. Het is dan ook niet vreemd dat vier studenten van de cursus Museologie aan de UvA besloten dat dit niet langer kan. 

Dit gedateerde timpaan is toe aan (een tijdelijke) vervanging! Op deze manier kan er meer context worden geboden dan nu het geval is. In eerste instantie waren de studenten geïnspireerd door het schilderij ‘De stedemaagd van Amsterdam’ door Gerard de Lairesse (fig. 3). Voor de interventie zijn ze opzoek gegaan naar een vergelijkbare afbeelding van de stedemaagd, die ze vonden op het paleis op de Dam. 

Interventie/Nieuw ontwerp 

Eindelijk was het zover, op 23 januari 2025 werd het ontwerp voor het nieuwe timpaan onthuld (fig. 4). De hoofdfiguren zijn nog steeds hetzelfde, met de vier continenten om de personificatie van Amsterdam heen. Toch vallen vooral de verschillen op. Zo zijn de figuren niet langer gekleed in traditionele, stereotyperende kleding, maar genderneutrale gewaden. De continenten keren Amsterdam de rug toe, terwijl ze objecten met zich meedragen. De beweging in het timpaan is omgekeerd, niet bieden de continenten hun goederen aan maar ze nemen objecten mee terug naar huis. De trotse ontvangende stedemaagd is verander in een welwillende teruggevende maagd.  De kunstenaar is duidelijk door het oude timpaan geïnspireerd, al heeft ze wel keuzes gemaakt om het aan te passen aan de huidige samenleving. 

De afgelopen eeuwen zijn allerlei objecten uit de voormalige koloniën door Nederlanders toegeëigend, variërend van bronzen beelden tot kanonnen. Deze objecten worden ook wel roofkunst genoemd. De afgelopen tijd is Nederland zich beter bewust van de roofkunst in de museale collecties in het land. Er zijn allerlei projecten gaande om objecten te herenigen met hun rechtmatige eigenaar, dit wordt restitutie of repatriëring genoemd. Dit is ook te zien op het timpaan, zo is onder andere het kanon van Kandy afgebeeld, dat onlangs het Rijksmuseum heeft teruggegeven aan Sri Lanka. Tijdens de onthulling werd een brochure uitgedeeld met informatie over de afgebeelde objecten. 

Exclusief interview met de kunstenaar 

Voor dit blog hebben we met de kunstenaar gesproken en haar enkele vragen gesteld. 

Waardoor werd je gemotiveerd tijdens het ontwerpen?

Het doet me goed om door dit ontwerp de problematische aspecten van het oude timpaan aan te tonen. Het maakt me kwaad om te zien dat zoveel mensen hier dagelijks langskomen, vaak ook bij koninklijke staatsbezoeken. Door mijn nieuwe ontwerp hoop ik dat mensen gaan reflecteren over de dingen die hier gebeurd zijn in de zeventiende eeuw. 

Waren er momenten dat je vastliep? 

Zeer regelmatig! Zo heb ik bijvoorbeeld lang erover nagedacht hoe ik de stedemaagd wilde afbeelden, aangezien iedereen een ander beeld heeft van deze figuur. In het Amsterdam Museum wordt zij ook op verschillende, eigentijdse manieren afgebeeld. Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen de  figuren in het timpaan uit te beelden als neutrale figuren, waardoor ik ze geen specifieke vorm geef. Daardoor kan dit onderwerp nog steeds ter discussie worden gesteld, wat ik zelf ook wel het mooie vind van dit onderwerp. 

In het midden is een groot hart te zien, kan je ons daar wat over vertellen? 

Zeker! Dit hart staat symbool voor oprechtheid en liefde, wat verwijst naar het feit dat restitutie niet een beslissing is die wordt genomen vanuit verplichting. In plaats daarvan is het een ethische, emotionele en bewuste beslissing, om historische onrechtvaardigheden zo veel mogelijk te herstellen. Het hart kan hierdoor worden begrepen als een symbool voor de motivatie achter de keuze van restitutie. 

Nu is jouw ontwerp tijdelijk op een groot canvas geplaatst. Hoop je dat dit ooit permanent wordt? Persoonlijk ben ik van mening dat het oude timpaan niet moet worden verwijderd, omdat je dan ook een belangrijk deel van de geschiedenis verwijderd. Door dit nieuwe timpaan kan er tijdelijk context geboden worden aan deze zeventiende-eeuwse problematiek. Mocht mijn tijdelijke ontwerp weer verwijderd worden, dan hoop ik wel dat er door tekstborden extra historische context rondom het oude timpaan wordt toegevoegd.